Бие бүтэц, анатоми
сээр [бие бүтэц, анатоми]
хүн, амьтны хүзүүний үе харцагын үе хоёрын хооронд байх бөгөөд хавирганы бураа залгалдан орших, нурууны арван хоёр үе яс мэгжин сээр (өндөр, гүдгэр сээр), хар сээр (хүзүүний эхний хоёр үе), сээрийн үе (сээр хоорондын мөгөөрсөн бэхэлгээ), сээр нуруутан (хөвчтөн амьтны салбар хүрээнд багтах толгой, их бие, сүүл бүхий амьтад), сээр заах (а.хүч тэнхээ ихтэйдээ бардах б.эрх сүртэйдээ омгорхох), сээр шаах (үхрийн богино сээрийг мөлжөөд, нүцгэн нударгаар шахаж хугалах монгол эрчүүдийн наадам), сээрэн дунгуй (нуруун дээгүүрээ дамнуулан хаях бөхийн мэх), сээрийн эм (ургамал судлал) (өргөн хавтгай навчтай, ягаан цэцэгтэй нэг наст өвс, голдуу сээр нурууны өвчнийг анагааха эмэнд орно), сээр гозойлгох (омог зааж, дээрэнгүй аашлах), сээрнийхээ махаа барах (а.үр ашиггүй зүйлд дэмий зүтгэх б.ихээхэн хүч зарах), албаар ам сээр тааруулах. (үйл хэргийг зориуд санаатайгаар тааруулах гэж оролдох), хавирга сээрээ түшдэг, сээр хавиргаа түшдэг (зүйр үг) (юм бүхэн өөр хоорондоо харилцан уялдаатай байдаг), сээрийн бөхөөс сэтгэлийн бөх (хатуу зориг, чиг сэтгэл эрхэм).
төвөнх [бие бүтэц, анатоми]
цагаан мөгөөрсөн хоолойн дээд хэсэг, төвөн, төвөнхий төвөнхийн таглаа (төвөнхийн амсарт нэг талаараа бэхлэгдэж, залгиураас улаан хоолойд хоол унд орох болон цагаан хоолойд амьсгал орохыг зохицуулдаг хавхлага), төвөнхийн авиа (өгүүлэхэд төвөнх оролцох авиа), төвөнхийн бүтэц (төвөнхийн бүтсэн байдал төвөнх нь бамбай мөгөөрс, бэлзэг мөгөөрс, төвөнхийн халхавч мөгөөрс зэргээс бүтнэ).
тэнэмэл мэдрэлийн судас [бие бүтэц, анатоми]
(дотор эрхтэн, цусан судал, булчирхай зэргийн ажиллагааг тохируулах үйлдэлтэй аравдугаар хос тархины мэдрэлийн судас).
умай [бие бүтэц, анатоми]
эмэгтэй хүний аарцгийн хөндийд байрладаг, үтрээгээр гадна бэлгэ эрхтэнтэй холбогдсон, үр тогтож ураг хөгждөг булчинлаг хөндий эрхтэн, сав эхийн умай (эх амьтны үрээ тээх сав), эхийн умайд байхад (эхийнхээ гэдсэнд байхад), умайн хоолой (өндгөвчинд боловсорсон өндгөн эсийг умайн хөндийд авчрах үүрэгтэй умайн их биеэс гарсан гуурслаг эрхтэн), умайн хөндий (умайн дотор байх, өндгөн эс, сүн хоёр нийлж хаханд нь бэхлэгдэж ураг болон хөгждөг зай), умайн хүзүү (умайн хөндийг үтрээтэй холбодог, үтрээ рүү түрж орсон, дотуураа нарийхан хөндийтэй умайн нарийссан хэсэг), умайн хэвтэш (үр боловсрох орон), умайн гадуур жирэмслэлт (анагаах ухаан) (эхийн амьтны үрээ тээх савны гадуур бий болсон үр тогтолт), умайн хүзүүний шархлаа (анагаах ухаан) (умайн хүзүү, салстын өнгөц шархлаа), умайн цэвэрлэгээ (умайн хөндийг цэвэрлэх ажиллагаа).
уруул [бие бүтэц, анатоми]
хүн, амьтны амны ирмэг хэсэг уруулаа хазах (а.уруулаа шүдээрээ хазлах, б.(шилжсэн утга) хорсох, занах), уруул хагарах (уруул хуурайшсанаас хагарч зовиурлах), уруул жимийх (хоёр уруулыг хооронд нь нийлүүлэх), уруул омголтох (уруул хатаж хуурайших), уруулаа унжуулах (гомдсон царай гаргах), уруулаа хазлах (бага зэрэг сандрах, юу хэлэхээ мэдэхгүй байх), уруулаа цорвойлгох (а.уруулаа цоровгор болгох б.(шилжсэн утга) эрхлэх), уруулын будаг (уруул өнгөлөх будаг), уруулын эгшиг (хэл шинжлэл)(өгүүлэхэд уруул оролцох эгшиг), уруулын гийгүүлэгч (хэл шинжлэл)(өгүүлэхэд уруул оролцох гийгүүлэгч), уруул шүдний гийгүүлэгч (хэл шинжлэл)(уруул шүдтэй хамжин хэлэгдэх гийгүүлэгч), уруул ам (хоршоо үг) (дээд, доод уруул болоод амны хөндий), уруул шүд (хоршоо үг) (хүн, амьтны дээд доод уруул болон амны хөндийд байх хазуур яс), дээд уруулдаа хүргэмгүй, дэргэдэх хүндээ амсууламгүй (маш их амттай, туйлын амттай), уруул хөдөлж учир хэлэлцэнэ, ухаан сийлж зөвийг олно (зүйр үг) (үг хэлээр, ухаанаар учир зүйгээ ололцож байх хэрэгтэй), уруулаараа утгуур хийж, хэлээрээ хэмжүүр хийх (зүйр үг) (идэхээс өөр чадах зүйлгүй).
уушги [бие бүтэц, анатоми]
хүн, амьтны амьсгалын эрхтэн уушги судлал (шинжлэх ухаан) (уушги, амьсгалын бусад эрхтэний эмгэг түүний шалтгаан оношлогоо, эмчилгээ, сэргийлэх аргыг судалдаг эмнэл зүйн салбар), уушги тоостох (үйлдвэрлэлийн тоос уушгинд хурснаас болж амьсгалын эрхтэн өвчилж уушгины эд хатуурч өөрчлөгддөг мэргэжлийн өвчин), уушги тэлэх (амьсгал, цусны эргэлтийн эрхтний ажиллагаанд олиг үүсч амьсгалах хөдөлгөөн хомсдоход уушги тэлдэг өвчин), уушгины сүрьеэ (анагаах ухаан) (өвөрмөц бичил нянгаас үүсэх уушгины халдварт өвчин), уушгины хаван (анагаах ухаан) (уушгины завсрын эд, цулцанд цусны шингэн ихээр нэвчиж, нүүр царай хөхөрч бүтэх), уушгины хийн солилцоо (хүн, амьтны гадаад орчны агаар, уушги хоёрын хоорондох хийн солилцоо) уушги зүрх (хоршоо үг) (хүн, амьтны амьсгал, цусны жигд эргэлтийг хангах цул эрхтэн) ам нээвэл уушги нээх (нэгэнт ярьж эхэлсэн бол сэтгэл дотроо байсан зүйлээ бүгдийг нь гаргаж хэлэх), уушги зүрх амаар гарах шахах (а.айж цочих б.ихэд аахилан амьсгаадах в.бухимдаж цухалдсанаас дэлбэрэх шахах), уушги зүрх сагсайх (ихэд уурлах, бачимдах), уушги тэнийх (санаа амрах), зүрх гэж уушги (аймхай хулчгар), маргаашийн өөхнөөс өнөөдрийн уушги дээр (зүйр үг) (юмыг дараа гэж хойш бүү тавь), уушгинаасаа цагаан хөөс гаргаж, улнаасаа хар хөлс гаргах (зүйр үг) (үхэн хатан, үхэхээс наахнуур юм болох) уушгины өнгөтэй, уушгины хэлбэртэй юм уушгин чулуу (галт уулаас гарсан хөнгөвтөр, нүхэрхэг чулуу, хүрмэн чулуу хүрмийн чулуу).
ухархай [бие бүтэц, анатоми]
гавлын ясны нүдний алим суух хонхорхой ухархай бясалгах (а.нүдээ анин дахин дахин тунгаан бодох б.нэвширтэл унтах), ухархайгаа ширгэтэл (учир тоймгүй, маш их), ухархай нь ширгэх (а.нүд нь ширгэх б.нойронд ханахыг байх в.ихэд турж эцэх), ухархайгаа ухуулах (маш их уйлах), ухархайд нь ус бороо тогтмоор (маш эцэнхий, туранхай).
үтрээ [бие бүтэц, анатоми]
умайг эм бэлгийн гадна эрхтэнтэй холбосон хоолой үт рээний үрэвсэл (үтрээний нэгэн зүйл өвчин).
хананцар [бие бүтэц, анатоми]
хөндий эрхтний дотор талын ханалаг бүрхэвч, хажуу тал олгойны хананцар (олгойны ханан бүрхэвч), судасны хананцар (судасны ханан бүрхэвч).
хараа [бие бүтэц, анатоми]
(нүдний солонголог бүрхүүлийн голд байх цонх), хүүхэн хэл (бие бүтэц, анатоми) (хүн, амьтны ам хамрын сүвний уулзар дээрх бяцхан унжлага мах), хүүхэн шуухан (хоршоо үг) (охид, бүсгүйчүүл), хүүхэн байвал хүргэн хаа мундах вэ, хүрээ байвал наймаа хаа мундах вэ (зүйр үг) (эмэгтэй хүн болгон нөхөрт гардаг), хүүхэн хүрсэн газартаа, чулуу унасан газартаа (зүйр үг) (эмэгтэй хүний заяа айлд байдаг), хүүхнээ гэвэл хүргэнээ, хүзүүгээ гэвэл захаан (зүйр үг) (хүргэнээ охин шигээ хайрлах хэрэгтэй).
хошного [бие бүтэц, анатоми]
хүн амьтны олгойн доорх хос гэдэсний нугалаанаас доош өтгөн мөр үзэх сүв хүртэлх хэсэг хошного чихэх (малын хошногонд мах өөх зэргийг алаглуулан хийх), хошного урвах (хошногоны салст урваж гаран хошногоны нүхээр унжих эмгэг, цагаан мах гарах), хошногоны гүвдрүү (өтгөн мөр үзэх сүвний дотоод ба гадаад орчинд гарах яр өвчин), хошногоны түрий (хошногийн бүдүүн үзүүр), хошногоны нүх (бүдүүн гэдэсний төгсгөлийн сүв), хошногонд нь давс хийх (хашраах, залхаах), хошногонд өөх бүү чих (цэцэн үг) (хэрэгцээгүй газар юмаа үрж, барах хэрэггүй), хошногонд өөх чихэж,
хөмсөг [бие бүтэц, анатоми]
нүдний ухархайн дээд ирмэгээр хөндлөн ургасан үс хөмсөг атируулаххөмсөг атирах (хөмсгөө хөнтийлгөн бодлогошрох, дургүйцэх, бэрхшээсэн байдал гаргах), хөмсөг зангидах (хилэгнэж бусдыг муухайгаар харах, ярвайх), хөмсөгний ирмэг (хөмсөг ургадаг гүдгэр хэсэг), хөмсөгний яс (хөмсөг ургадаг хасгийн яс), нүд
хэвлий [бие бүтэц, анатоми]
хүн, амьтны их биеийн нэг хэсэг, хэвэл хэвлийн хөндий (хүн, амьтны дотор гэдэс байрлах хөндий), хэвлийн сүлжээ (хэвлийн хөндийн мэдрэлийн сүлжээ зангилаа), хэвлийдээ өвчингүй хүн хүйтэн ус уухаас айхгүй (зүйр үг) (ходоод сайтай хүн ямар ч хоолноос буцахгүй), хэвлийн хүүхдэд нэргүй, хэсүүл эмд үргүй (зүйр үг) (завхай хүүхэнд хүүхэд заяахгүй).
хэл [бие бүтэц, анатоми]
эмэгтэй хүний бэлгийн сүвийн амсар дотор байдаг бяцхан товгор з(үйл үг)
хэл [бие бүтэц, анатоми]
амны хөндийд байдаг амт мэдрэх, өгүүлэх эрхтэн хэл дарвигнах (хэт гашуун юм хэлэнд мэдрэгдэх), хэл хөших (үг хэлж чадахгүй болох), хэл хуур хөгжим. (хулсан хуур), хэл ээдрэх (ярих гэсэн зүйлээ хэлж үл чадах), хэлний доорх мэдрэлийн судас (хэлний доор байрлах арван хоёрдугаар хос тархины мэдрэлийн судас), хэлний өнгөр (хэлний өнгөн талд хүний идсэн уусан зэрэг зүйлээс тогтох сальслаг эд), хэлний хусуур (хэлний өнгөр налдаа мэтийг хусч арилгах хэрэгсэл, эвэр, хулс, төмөрлөгийн зэрэг зүйлээр хийнэ), хэлэн доорх булчирхай (амны хөндийн доод хэсэгт хэлний доод талд багаа шүлсний булчирхай), хэлээ гаргах (а.хэлийг амнаас цухуйлгах б.(шилжсэн утга) хүнийг дооглож, тохуурхах), хэлээ унжуулах (а.хэлээ ил гарган доошлуулах б.(шилжсэн утга) согтсон хүний үг хэл нь ээдрэх), хэлээ хүргэх (амтлах), хэлээрээ долоох (хүн, мал, адгуус амьтны амтлах эрхтэнээрээ гадаад орчинтой харьцах байдал), үхрийн хэл (үхрийн амт мэдрэх эрхтэн), хүүхэн хэл (тагнайн угт унжсан жижиг мах), хүний хэл (хүний амтлах, өгүүлэх эрхтэн), ам
хэлүү [бие бүтэц, анатоми]
эмэгтэй хүний бэлгийн сүвийн дээр байх тачаалын эрхтэн.
хэм [бие бүтэц, анатоми]
хавирга, өвчүү зэрэг хавтгай яс, чөмөгний булуу зэргийн цөм болдог, чөмөг агуулсан сэвсгэр яс хэм суух (яс сиймийж хэмтэй болох).
цөс [бие бүтэц, анатоми]
элэгний эсээс боловсорч гардаг ус, цөсний хүчил, пигмент, холестерин, даавар, фермент агуулсан шүүрэл цөсний хүүдий (элэгний доод талд оршдог, цөс хуримтлуулах уутлаг эрхтэн), цөсний чулуу (анагаах ухаан) (эрдэс бодосын солилцоо өөрчлөгдөж цөсний хүүдий, цоргонд эрдэс хуримтлан хатуурч чулуужих нь), элэг цөс (хоршоо үг) (элэг болон цөс), цөс хайлах (ихэд айх), цөс хэмхрэх (цөс хайлах), цөс цалгих (уур хүрэх, хилэн хөдлөх).
цулцан [бие бүтэц, анатоми]
уушгины хялгасан гуурсны төгсгөлд байх, агаарын болон цусны хий солилцох уутанцар эд.
цэцгий [бие бүтэц, анатоми]
нүдний солонгон бүрхэвчийн гэрэл нэвтрэн орох цонх хүүхэн хараа нүдний цэцгий (нүдний гол хэсэг, хүүхэн хараа), нүдний цэцгий мэт хайрлах (ихэд нандигнан хайрлах), цэцгий хорхой (ургамал судлал) (тогтмол усанд байдаг, ногоон өнгөтэй, нэг наст замаг).